Vergroening of uitbreiding?
De energiesector in Afrika is van vitaal belang voor haar toekomstige ontwikkeling. Tegelijkertijd is het het relatief meest onderbelichte deel van het mondiale energiesysteem. Afrika is rijk aan zowel hernieuwbare als fossiele energiebronnen. De energiemix wordt er gedomineerd door bio-energie. Het continent heeft een enorm potentieel voor zonne-energie, technologieën voor hernieuwbare energie (voornamelijk waterkracht) maken al een groot deel uit van de totale stroomvoorziening in Afrika. Tegelijkertijd vond bijna 30% van de wereldwijde olie- en gasvondsten van de afgelopen jaren plaats in Afrika bezuiden de Sahara.
In een nieuw artikel analyseren Gilberto Mahumane en Peter Mulder deze enigszins paradoxale ontwikkelingen voor de casus Mozambique. Daartoe hebben zij nieuwe en uitgebreide energie- en emissiescenario’s ontwikkeld. Mozambique is rijk aan natuurlijke hulpbronnen en razendsnel in opkomst als toonaangevende energieproducent in Afrika: het Internationaal Energie Agentschap (IEA) verwacht dat Mozambique binnenkort bij de groep van Nigeria, Zuid-Afrika en Angola zal behoren. Net als in grote delen van Afrika bestaan de natuurlijke hulpbronnen van Mozambique uit zowel hernieuwbare als fossiele energiereserves. In de energierevolutie in Mozambique concurreren de enorme fossiele brandstofreserves van het land met een zeldzaam groot waterkrachtpotentieel. Vandaar dat Mozambique in veel opzichten exemplarisch is voor de toekomstige ontwikkeling van de Afrikaanse energiesector.
Het artikel in Energy Policy presenteert toekomstscenario’s voor de energiesector van Mozambique, met als kern een analyse van de verwachte impact van de exploitatie van de grote energiereserves van het land op de toekomstige productie, transformatie en consumptie van energie en op broeikasgasemissies – gedifferentieerd naar bron, sector en bestemming (export vs. binnenlandse vraag). Daarnaast worden ook verschillende opties voor duurzaam energiebeleid – in lijn met het klimaatbeleid van de regering van Mozambique – geëvalueerd op hun effectiviteit met betrekking tot emissiereductie.
Opkomende ‘energie-kloof’
De studie van Mahumane en Mulder laat een opkomende ‘energie-kloof’ zien, waarbij een spectaculaire groei van de energieproductie gepaard gaat met een slechts geleidelijke toename van het energieverbruik. Het aandeel van moderne hernieuwbare energiebronnen in de productie van energie zal daarbij verder marginaliseren, hoewel dit aandeel stabiel blijft in de vraag naar energie. Ook laten ze zien dat ongeveer een derde van de toekomstige broeikasgasemissies die samenhangen met energieproductie, toe te schrijven is aan de export van energie.
Tot voor kort was de bijdrage van Mozambique aan de mondiale uitstoot van broeikasgassen minimaal. De in het kader van het Parijs akkoord vastgestelde emissiereductiedoelstelling van Mozambique (67,2 MtCO2eq per 2030) bevat de eerste kwantitatieve emissiedoelstelling die ooit is vastgesteld in het land. Mahumane en Mulder laten zien dat deze emissiereductiedoelstelling zeer ambitieus is: het komt neer op een reductie van bijna 30% in vergelijking met het basis scenario. Bovendien blijkt uit hun beleidsanalyses dat in Mozambique het duurzame energiebeleid aan de aanbodzijde van het energie systeem tot veel hogere cumulatieve emissiereducties leidt dan beleid dat zich richt op de vraagzijde. Verder blijkt dat zelfs op de lange termijn een volledig verbod op het gebruik van fossiele brandstoffen voor de productie van elektriciteit niet zou leiden tot tekorten op de binnenlandse elektriciteitsmarkt; het leidt slechts tot een inperking van export van elektriciteit op middellange termijn. Mozambique kan dus kiezen tussen maximale elektriciteitsexport of maximale emissiereductie.
Deze bevindingen ondersteunen het idee dat het voor Afrika mogelijk optimaal is om zich bij de ontwikkeling van haar energiesystemen niet te richten op fossiele energietechnologieën, maar in plaats daarvan massaal in te zetten op hernieuwbare opties zoals waterkracht. Echter, door klimaatverandering bestaat er in een land als Mozambique zowel een sterk verhoogd risico op toenemende droogte als op toenemende frequentie en ernst van overstromingen. Dit beperkt uiteraard het optimaal functioneren van waterkrachtcentrales, en leidt ook tot concurrentie tussen watertoewijzing voor irrigatie en voor elektriciteitsproductie. Daarom is het vinden van de optimale balans tussen hernieuwbare en fossiele elektriciteitsopwekking in Mozambique – net als in veel andere Afrikaanse landen – meer dan het afwegen van de monetaire voordelen van (fossiele) elektriciteitsexport tegen emissiereductie door inzet van waterkracht.
Desalniettemin wijst de scenario-analyse van Mahumane en Mulder erop dat de energietoekomst van Afrika niet deterministisch of somber is: een land als Mozambique heeft nog steeds de mogelijkheid om niet opgesloten te raken in een energiesysteem gebaseerd op fossiele brandstoffen maar duurzaam te profiteren van haar rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen en de snelle groei van haar energiesector. De grootste uitdaging is daarbij is het ontwerpen en handhaven van de institutionele kaders en economische prikkels.
Gilberto Mahumane is universitair docent aan de Faculteit Natuurwetenschappen van de Eduardo Mondlane Universiteit in Maputo, Mozambique. Hij werkt momenteel bij de Vrije Universiteit Amsterdam aan de afronding van zijn proefschrift over ‘Energie Transities in Mozambique’.
Peter Mulder is universitair docent bij de afdeling Ruimtelijke Economie van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Bron: Mahumane G. end P. Mulder (2019). Expanding versus greening? Long-term energy and emission transitions in Mozambique. Energy Policy 126: 145-156
November 2018